ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાનશ્રી મનમોહનસિંહની આર્થિકનીતિઓ અને ભારત

ભારત આજે વિશ્વની પાંચમી સૌથી મોટી અર્થવ્યવસ્થા બની રહી છે. આ સફળતાનો પાયો વાસ્તવમાં પૂર્વ વડાપ્રધાન ડૉ.મનમોહનસિંહે નાખ્યો હતો. તત્કાલિન નાણામંત્રી તરીકે મનમોહનસિંહે દેશના અર્થતંત્રની ગંભીર સ્થિતિ અને સમયની જરૂરિયાતને સમજીને તત્કાલિન વડાપ્રધાન પીવી નરસિમ્હા રાવના માર્ગદર્શન હેઠળ નવી આર્થિક નીતિ 1991 લાવી હતી. નવી આર્થિક નીતિમાં ઘણા મોટા સુધારા કરવામાં આવ્યા. તેની મદદથી જ ડૉ. મનમોહનસિંહે ભારતને પ્રગતિનો માર્ગ બતાવ્યો. અર્થવ્યવસ્થા ધીમે ધીમે ગતિ પકડવા લાગી. આર્થિક નીતિ એ કામનો ઉલ્લેખ કરે છે જે સરકારો આર્થિક ક્ષેત્રમાં કરે છે. તેમાં કરવેરાનું સ્તર, સરકારી બજેટ, નાણાં પુરવઠો અને વ્યાજ દરો, તેમજ શ્રમ બજારો, રાષ્ટ્રીય માલિકી અને અર્થતંત્રમાં સરકારી હસ્તક્ષેપના અન્ય ઘણા ક્ષેત્રો આવરી લેવામાં આવ્યા હતા.

1991 ની આર્થિક કટોકટી

વર્ષ 1985 સુધીમાં ભારતમાં બેલેન્સ ઓફ પેમેન્ટની સમસ્યા શરૂ થઈ ગઈ હતી. આવું એટલા માટે થયું કારણ કે સરકાર દ્વારા વધુ ખર્ચ કરવામાં આવ્યો હતો જ્યારે ઓછી આવક ઊભી થઈ હતી. આ સિવાય આવક અને ખર્ચ વચ્ચે ભારે અસમાનતા હતી. 1990 ના દાયકાના અંત સુધીમાં તે ગંભીર આર્થિક સંકટમાં હતું. સરકાર ડિફોલ્ટની નજીક હતી, તેથી કેન્દ્રીય બેંકે નવી લોન આપવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. વર્ષ 1991માં ભારતે આર્થિક સંકટનો સામનો કર્યો હતો. આ બાહ્ય દેવા સાથે સંબંધિત હતું. સરકાર વિદેશમાંથી લીધેલી લોન પરત કરી શકી ન હતી. પેટ્રોલિયમ અને અન્ય મહત્ત્વની ચીજવસ્તુઓની આયાત માટે આપણે જે વિદેશી મુદ્રા ભંડાર જાળવી રાખીએ છીએ તે એવા સ્તરે આવી ગયું હતું કે જે એક પખવાડિયા સુધી પણ ટકી શકે એમ નહતું. આવશ્યક ચીજવસ્તુઓના વધતા ભાવે કટોકટી વધુ વકરી હતી.
24 જુલાઈ, 1991ના રોજ આર્થિક સુધારાનો પ્રસ્તાવ મૂકતા પહેલા મનમોહન સિંહનું નિવેદન
24 જુલાઈ, 1991ના રોજ તેમના બજેટ ભાષણમાં આર્થિક સુધારાનો પ્રસ્તાવ મૂકતા પહેલા, ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન ડૉ. મનમોહનસિંહે કહ્યું હતું-
“અહીં બગાડ કરવા માટે કોઈ સમય નથી અને ન તો સરકાર તેની ક્ષમતાથી વધુ ખર્ચ કરી શકે છે “
આર્થિક સુધારામાં આ મુદ્દાઓ પર વિશેષ જાહેરાતો કરવામાં આવી હતી.
તત્કાલિન વડાપ્રધાન પી.વી. નરસિમ્હા રાવ અને તત્કાલિન નાણાપ્રધાન ડૉ. મનમોહનસિંહના નેતૃત્વમાં 1991ના આર્થિક સુધારામાં માળખાકીય સુધારા કરવામાં આવ્યા હતા. આ ઉપરાંત, સ્થિરીકરણના પગલાં, ખાનગીકરણ, ઉદારીકરણ, વૈશ્વિકીકરણ, નિયંત્રણમુક્ત નાણાકીય ક્ષેત્ર, કર સુધારણા, વિદેશી વિનિમય અને વેપાર નીતિ સુધારા અંગેના મુખ્ય નિર્ણયો લેવામાં આવ્યા હતા.

આર્થિક સુધારાના પગલાં
સ્થિરીકરણ પગલાં

આ ટૂંકા ગાળાના પગલાં હતા, જેનો હેતુ તાત્કાલિક કારણ – 1991ની આર્થિક કટોકટીનો ઉકેલ લાવવાનો હતો. આમાં ચુકવણી સંતુલન કટોકટીથી પરિણમી રહેલી નબળાઈઓને દૂર કરવી અને ફુગાવાને નિયંત્રણમાં લાવવા પગલાં લેવાનો સમાવેશ થતો હતો.

માળખાકીય પગલાં

ભારતીય અર્થતંત્રના વિવિધ ક્ષેત્રોમાં કઠોરતાને દૂર કરીને અર્થતંત્રની કાર્યક્ષમતા સુધારવા અને તેની આંતરરાષ્ટ્રીય સ્પર્ધાત્મકતા વધારવાના હેતુથી આ લાંબા ગાળાના પગલાં હતા. આ સુધારાઓ ત્રણ મુખ્ય ક્ષેત્રો માટે પ્રભાવી કારણ હતા – ઉદારીકરણ, ખાનગીકરણ અને વૈશ્વિકીકરણ જેને વર્તમાનમાં LPG સુધારા તરીકે પણ જોવામાં આવે છે.

ઉદારીકરણ

ઔદ્યોગિક વિસ્તારો નિયંત્રિત કરવામાં આવ્યા હતા. દારૂ, સિગારેટ, જોખમી રસાયણો, દવાઓ, વિસ્ફોટકો વગેરે સિવાય તમામ ઉત્પાદન શ્રેણીઓ માટે ઔદ્યોગિક લાઇસન્સિંગ નાબૂદ કરવામાં આવ્યું હતું. ઘણા ઉદ્યોગો જે જાહેર ક્ષેત્ર માટે આરક્ષિત હતા તેને હવે ખુલ્લા બજારમાં મુકવામાં આવ્યા. જેથી ભારતનું અર્થતંત્ર Close Economy માંથી પરિવર્તિત થઈને Open Economy માં પ્રવેશ્યું. માત્ર રેલ્વે, સંરક્ષણ સાધનો, પરમાણુ વીજ ઉત્પાદન જાહેર ક્ષેત્ર પાસે અનામત રાખવામાં આવ્યું છે. બજારને ભાવ નક્કી કરવાની છૂટ આપવામાં આવી.

નાણાકીય ક્ષેત્રના સુધારા

રિઝર્વ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા (RBI)ની ભૂમિકા નિયમનકારથી ઘટાડીને નાણાકીય ક્ષેત્રની સુવિધા આપનાર તરીકે કરવામાં આવી હતી. રિઝર્વબેંક Regulatory થી આગળ વધીને Providerની ભૂમિકામાં આવી. આ સુધારાઓને કારણે ખાનગી બેંકોની સ્થાપના થઈ. બેંકોમાં FDI વધારીને 50% કરવામાં આવ્યું. પરંતુ, ખાતાધારકોના હિતોનું રક્ષણ કરવા માટે આરબીઆઈ પાસે કેટલાક સંચાલકીય પાસાઓ જાળવી રાખવામાં આવ્યા છે.

કર સુધારણા

એક મોટા સુધારા તરીકે, કોર્પોરેટ ટેક્સ, જે અગાઉ ખૂબ જ ઊંચો હતો, તે ધીમે ધીમે ઘટાડવામાં આવ્યો. ટેક્સ પ્રક્રિયાઓ સરળ બનાવવામાં આવી હતી અને દરો પણ ઘટાડવામાં આવ્યા હતા. 1973-74માં, 11 ટેક્સ સ્લેબ હતા, જેનો દર 10 થી 85 ટકા સુધીનો હતો. 1990-91 – 1991-96 વચ્ચેના 5 બજેટમાં, નાણામંત્રી મનમોહનસિંહે IT સ્લેબ ઘટાડીને ત્રણ (20, 30 અને 40 ટકા) કર્યો.

વિદેશી વિનિમય સુધારણા

વિદેશી ચલણ સામે રૂપિયો નબળો પડ્યો, જેના કારણે વિદેશી મુદ્રા પ્રવાહમાં વધારો થયો. બજારને વિદેશી વિનિમય દરો નક્કી કરવાની છૂટ આપવામાં આવી.

વેપાર અને રોકાણ નીતિ સુધારા

આર્થિક સુધારાઓમાં આયાત પરના જથ્થાત્મક નિયંત્રણો દૂર કરવા, ટેરિફ દરમાં ઘટાડો (આયાત પર કર), જોખમી અને પર્યાવરણીય રીતે સંવેદનશીલ ઉત્પાદનો સિવાયની આયાત માટે લાઇસેંસિંગ પ્રક્રિયાઓ દૂર કરવી, બાદમાં ટેક્સ ચૂકવવા જેવા પગલાં લેવામાં આવ્યા હતા. તેમજ નિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા નિકાસ જકાત દૂર કરવામાં આવી હતી.

ખાનગીકરણ

નવા સુધારાએ ખાનગીકરણને મંજૂરી આપી છે જેનો અર્થ એ છે કે જાહેર ક્ષેત્રમાંથી ખાનગી ક્ષેત્રમાં સંપત્તિનું ટ્રાન્સફર. ખાનગીકરણ નાણાકીય શિસ્ત સુધારવામાં અને આધુનિકીકરણની સુવિધામાં મદદ કરે છે. ખાનગીકરણે મજબૂત FDI ના પ્રવાહમાં મદદ કરી. જાહેર ક્ષેત્રના સાહસોનું ખાનગીકરણ જાહેર જનતાને તેમના ઇક્વિટી શેર વેચીને ડિસઇન્વેસ્ટમેન્ટ કહેવાય છે. સુધારા હેઠળ, જાહેર ક્ષેત્રના ઉપક્રમોની અસ્કયામતોનું ઓછું મૂલ્યાંકન કરવામાં આવ્યું હતું. ડિસઇન્વેસ્ટમેન્ટમાંથી મેળવેલા નાણાંને નવી અસ્કયામતો બનાવવાને બદલે સરકારની આવકમાં ઘટાડાને પહોંચી વળવા માટે વાળવામાં આવ્યા હતા.

એ બાબત ચોક્કસ છે કે, આજે આ નાણાંકીય સુધારાઓનો મૂળ હેતુ વિલુપ્ત કરીને તેને વધુ પડતું સ્વતંત્ર બનાવાઈ રહ્યું લાગે છે. જેના લીધે તે સ્પષ્ટ રૂપે પ્રતીત થતું જોવાઈ રહ્યું છે કે, તેની સકારાત્મક અસરોના બદલે ઘણો નકારાત્મક પ્રભાવ ઉભો થતો જોવાઈ રહ્યો છે. આજે દેશમાં કેપિટલીઝમ તેનું વરવું રૂપ પ્રદર્શિત કરતું જોવાઈ રહ્યું છે. જે અમીરને વધુ અમીર અને ગરીબને વધુ ગરીબીની ખીણમાં ધકેલતું જોવાઈ રહ્યું છે. આર્થિક સુધારાઓનો દુરુપયોગ કરીને આર્થિક ક્ષેત્રમાં કરવામાં આવી રહેલા ક્રોની કેપિટાલિઝમ થકી ખાનગીકરણના વધુ પડતા પરિવર્તનો લાંબા ગાળે દેશમાં ભારે અરાજકતા ઉભી કરે તો નવાઈ નહીં.